Ngày 15 tháng 6

Đối với Không quân Anh, mọi việc diễn tiến rất suôn sẻ trong ngày đầu Chiến dịch Battleaxe. Các đoàn xe tiếp tế và sân bay địch đã bị bắn phá liên tục trước ngày tấn công; và nhờ có sự yểm trợ chặt chẽ từ trên không, các đội hình thiết giáp Anh đã di chuyển an toàn từ các khởi điểm tại Sofafi và Buq-Buq vào vị trí triển khai chiến đấu. Hoạt động của Không quân Anh hiệu quả đến mức Không quân Đức chỉ thực hiện được 6 cuộc tập kích trong ngày hôm đó. Đây là một trong những nguyên nhân khiến Rommel hay ca thán với cấp trên rằng không quân và lục quân phe Trục trên chiến trường Bắc Phi phối hợp rất tệ, không quân chỉ lao đầu vào đánh phá các mục tiêu của riêng mình chứ chẳng đếm xỉa tới nhu cầu của lục quân.[38][39] Lúc 05:15, trên mạn đông trận địa, cánh quân ven biển dưới sự chỉ huy của Chuẩn tướng Reginald Savory khởi hành tiến đánh đèo Halfaya.[40] Savory chia quân làm 2 đạo, đạo phía đông (gồm Tiểu đoàn 1 Trung đoàn Bộ binh số 6 Rajputana, Tiểu đoàn 2 Trung đoàn Bộ binh nhẹ số 5 Mahratta, 2 phân đội của Liên đội A Trung đoàn Tăng Hoàng gia số 4,[41] và một số cỗ pháo 25 pao) tấn công phần thấp hơn của đèo, đạo phía tây là Đoàn Halfaya - gồm Tiểu đoàn 2 Trung đoàn Sơn cước Cameron của Hoàng hậu, 13 xe tăng (12 chiếc Matilda và 1 chiếc tăng hạng nhẹ)[42] của Liên đội C Trung đoàn Tăng Hoàng gia số 4 (chính là đơn vị đã chiếm lĩnh Halfaya trong Chiến dịch Brevity) và 1 khẩu đội pháo Trung đoàn Dã chiến số 31 - đánh điểm cao nhất đèo.[43]

Khoảng 05:45, đạo quân hướng đông nổ súng tấn công phòng tuyến địch. 15 phút sau, Đoàn Halfaya xua xe tăng Liên đội C tràn lên chiếm đỉnh đèo Halfaya. Pháo chống tăng Đức-Ý khai hỏa bắn phá ác liệt vào đội hình thiết giáp địch. Chỉ trong vòng vài tiếng đồng hồ, Liên đội C mất gần hết xe tăng, trừ 1 chiếc tăng hạng nhẹ và 1 chiếc Matilda.[42] Trung đoàn Sơn cước Cameron ban đầu gặp ít nhiều thuận lợi, cũng sau cùng cũng bị bộ binh cơ giới và thiết vận xa Đức đánh bật về điểm xuất kích.[44] Tình hình đạo quân phía đông cũng chẳng mấy tốt đẹtr. Hỏa lực súng máy dày đặc và chính xác của bộ binh Đức, kết hợp với những trận bão lửa của pháo binh Ý, đã đập tan mọi đợt xung phong của 2 tiểu đoàn Ấn Độ trên hướng này.[39] Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn Bộ binh Rajputana tử trận trong đợt tấn công cuối cùng của lính Ấn.[45] Chưa hết, 4 chiếc Matilda thuộc Liên đội A bị hỏng do sập bẫy vào những bãi mìn chống tăng mà họ tưởng là đã bị tiêu hủy.[41] Các ụ mìn cũng ấy khoát chặt đường tiến của 2 xe tăng còn lại.[41]

Pháo đài Capuzzo

Tại trung tâm mặt trận, phía Anh dùng Trung đoàn Tăng Hoàng gia số 7 (Lữ đoàn Thiết giáp số 4) tấn công pháo thành Capuzzo, khu vực mà Rommel quan ngại nhất. Sau 6 tiếng đánh nhau dữ dội, quân Trục thất trận, phải chạy lên mạn bắc và hợp lực với Sư đoàn Thiết giáp số 15 (Đức) nằm giữa họ với Bardia.[46] Rommel lập tức mang Tiểu đoàn I Trung đoàn Thiết giáp số 8 (Sư đoàn Thiết giáp số 15) phản công vào đội hình địch. Bên Anh tung Lữ đoàn Vệ binh số 22 tới giúp Trung đoàn Tăng Hoàng gia số 7 đánh bại các đợt phản kích của địch. Đến chiều tối, đợt phản công cuối cùng và cũng là mạnh nhất của Đức (bùng phát lúc 18:30) đã bị đẩy lui.[47] Nhưng trên thực tế, quy mô của các đòn tấn công này chỉ là vừa và nhỏ. Chừng nào Rommel còn chưa cập nhật đầy đủ về cục diện trận đánh, ông nhất quyết không cho Sư Thiết giáp 15 tổ chức đánh lớn. Trong các trận phản kích nêu trên, Trung đoàn Thiết giáp 8 dùng chiến thuật vừa đánh, vừa rút, dụ xe tăng Maltida truy kích thẳng vào trận địa pháo chống tăng được che kín của Đức.[48] Bằng cách này, Rommel làm tiêu hao bớt xe tăng Maltida - vốn được xem là "khắc tinh" của xe tăng hạng trung Đức - và gây quân thiết giáp Anh phân tâm trong lúc Sư Khinh chiến 5 (Đức) hành tiến từ Tobruk sang Sidi Azeiz đặng chuẩn bị hiệp đồng với Sư Thiết giáp 15 triển khai đánh lớn.[49]

Ngoại trừ các đơn vị được phối thuộc vào cánh quân ven biển, Trung đoàn Tăng Hoàng gia số 4 (Lữ đoàn Thiết giáp 4) đã được dùng làm trắc vệ của Trung đoàn Tăng Hoàng gia số 7. Trung đoàn Tăng Hoàng gia 4 giữ Liên đội B làm dự bị và tung 3 phân đội còn lại (12 xe tăng) thuộc Liên đội A đánh Cứ điểm 38 của địch. Quân Anh quét sạch quân Trục khỏi Cứ điểm 38, bắt sống 200 địch và thu 8 đại bác mà không chịu tổn thất gì. Số chiến lợi phẩm này đã bị thu hồi khi quân Đức đầy lui Liên đội A trước Cứ điểm 206 và phản kích đánh vào Cứ điểm 38. 3 phân đội Anh bị thiệt hại nặng nề, đến đêm thì chỉ còn 1 xe tăng. Quân Anh bèn thảy 16 xe tăng của Liên đội B vào cuộc và đoạt được cứ điểm 206.[50] Hơn 500 cán bộ, binh sĩ Đức và Ý đã được thêm vào danh sách tù binh của Anh.[51] Trong buổi tối, 1 tiểu đoàn vệ binh Scotland thuộc Lữ đoàn Vệ binh số 22 (Anh) đánh tiếp sang hướng đông và chiếm thêm 1 tiền đồn địch tại Musaid.[52]

Hệ thống đồi Hafid

Trên hướng tây thành Capuzzo có hệ thống đồi Hafid, được cấu thành từ 3 dãy đồi hình sóng cuộn chế ngự toàn cảnh khu vực xung quanh. Địa hình Hafid khá thuận lợi cho quân Trục cố thủ, nhưng việc chiếm được nó sẽ đem lại một bàn đạp mạnh cho quân Đồng Minh ào ra Tobruk. Nhiệm vụ đánh và giữ các dãy đồi này được giao cho Trung đoàn Tăng Hoàng gia 2 và Trung đoàn Tăng Hoàng gia 6 của Lữ đoàn Thiết giáp số 7 (Anh). Lúc 9h sáng, 2 trung đoàn thiết giáp Anh áp sát mục tiêu. Khi tiểu đoàn đi đầu của Trung đoàn Tăng Hoàng gia 2 tràn lên đỉnh dãy đồi thứ nhất, họ lọt ngay vào tầm bắn thẳng của các khẩu pháo phòng tăng Đức được ngụy trang kỹ càng. Do pháo của xe tăng hành trình A9, A10 (Trung đoàn Tăng Hoàng gia 2) và xe tăng Crusader (Trung đoàn Tăng Hoàng gia 6) không có đạn cao năng, thiết giáp Anh không tài nào bắn trả hỏa lực phòng không Đức. Đúng ra trong tình huống ấy Lữ Thiết giáp 7 có thể gọi pháo binh yểm trợ, nhưng lực lượng này lại không thể đến ngay vì đang được phối thuộc trong đội hình Đoàn Trợ chiến trên hướng tây nam. Thành thử, tiểu đoàn tiên phong của Trung đoàn Tăng Hoàng gia 2 phải tháo chạy và bỏ lại xác 2 xe tăng hành trình A9 trên chiến địa.[39][47] Lữ Thiết giáp 7 bèn đổi chiến thuật sang đánh bọc hai bên sườn địch trong lúc đợi pháo binh đến tác xạ. Chiến thuật này thoạt tiên đạt được hiệu quả lớn, khi nhiều tổ pháo thủ chống tăng Đức bị đánh úp và diệt gọn. Cuộc tấn công chỉ bị chặn lại khi quân Đức triển khai pháo phòng không 88 ly cày phá 2 trung đoàn thiết giáp Anh.[39]

Chẳng bấy lâu sau, không quân trinh sát Anh thông báo xe tăng Đức đang di chuyển về trận địa. Nghe vậy, Tư lệnh Quân đoàn XIII ra lệnh cho Lữ Thiết giáp 7 chiếm nhanh khu vực Hafid, hòng dựa vào địa hình thuận lợi của nơi đây mà chặn đánh thiết giáp địch.[48] Lúc 17:30, các đài quan sát tiền phương của Anh đưa tin "bọn địch" đang rút chạy khỏi Hafid.[51] Chớp lấy thời cơ có một không hai, Tư lệnh Anh xua Liên đội B Trung đoàn Tăng Hoàng gia 6 xông lên chiếm hệ thống đồi.[53] Sau khi tràn lên dãy đồi thứ nhất, lính tăng Anh nhìn thấy bộ đội pháo phòng tăng Đức đang triệt thoái qua dãy đồi thứ hai. Quân Anh liền hăm hở rượt theo, nhưng vừa chiếm xong đỉnh dãy đồi thứ hai, họ lại sập một cái bẫy khác của Rommel: ông đã giả vờ rút quân để dụ Sư đoàn Thiết giáp 7 (Anh) truy kích vào một trận địa pháo chống tăng thứ hai của ông. Chỉ trong vòng 11 phút, quân Đức đã phá hủy hoặc bắn hỏng gần 1/4 số xe tăng còn lại của Sư Thiết giáp 7[39][54]. Nhưng bộ binh và phòng không quân Trục cố thủ Hafid cũng thiệt hại rất nhiều lính và súng pháo.[48] Không lâu sau đó, hơn 30 xe tăng Đức thuộc 1 tiểu đoàn của Trung đoàn Thiết giáp 5 Sư đoàn Khinh chiến 5 tiếp cận trận địa từ hướng tây.[54] Do trời đang nhá nhem tối nên 2 đoàn quân thiết giáp không xông vào giáp chiến, chỉ bắn nhau ở tầm xa cho đến khi Sư đoàn Thiết giáp 7 (Anh) rút bỏ dãy Hafid.[39]

Kết thúc ngày đầu tiên của chiến dịch, quân Anh đã lấy được thành Capuzzo nhưng đèo Halfaya và dãy Hafid vẫn nằm trong tay quân Đức. Lực lượng thiết giáp Anh bị tổn hao rất nhiều. Trong đội hình Lữ đoàn Thiết giáp 7, Trung đoàn Tăng Hoàng gia 2 chỉ còn có 28 xe tăng và Trung đoàn Tăng Hoàng gia 6 mất 30 trên 50 chiếc Crusader của mình. Mặc dù nhiều xe tăng bị bắn hỏng vẫn có thể được phục chế, việc Lữ Thiết giáp 7 thua chạy khỏi dãy Hafid đã đặt chúng vào tay các đội khôi phục xe tăng của Đức. Lữ đoàn Thiết giáp 4 (Anh) đầu trận có 100 chiếc Matilda, nhưng chỉ sau một ngày giao chiến đã mất 63 chiếc (dù 11 chiếc trong số đó được phục chế vào buổi sáng hôm sau).[55] Bên Trục chịu tổn thất không đáng kể về xe tăng, nhưng các đơn vị bộ binh, pháo binh và phòng không trấn thủ hệ thống đồi Hafid, Cứ điểm 206 và thành Capuzzo thiệt hại khá nặng. Theo kế hoạch cho ngày 16 tháng 6 của Beresford-Peirse, Lữ đoàn Bộ binh Ấn Độ số 11 sẽ tiếp tục tiến công đèo Halfaya, trong lúc Lữ Vệ binh 22 củng cố vị trí của mình và Lữ Thiết giáp 4 tiếp viện cho Lữ Thiết giáp 7 đánh áp đảo Sư đoàn Khinh chiến 5 (Đức).[56]

Các trận đánh ngày 15 tháng 6 là thành công lớn của Rommel. Bằng chiến thuật nhử xe tăng Anh vào tầm pháo phòng không và pháo chống tăng Đức, "Cáo Sa mạc" vừa tiêu hao một bộ phận lớn sinh lực thiết giáp Anh, vừa tránh xảy ra một trận đấu tăng trong khi ông chưa tập trung đủ 2 sư đoàn thiết giáp của mình.[39] Nhờ hoạt động hiệu quả của quân báo, Bộ Tư lệnh Binh đoàn Phi châu đã nắm vững tình hình ưu, nhược điểm của quân Anh sau cuộc chiến ngày 15, và biết rõ dự định cho ngày hôm sau của Beresford-Peirse. Rommel khá quan ngại cho đội quân trấn giữ đèo Halfaya, bởi họ đang bị kẹt giữa Lữ đoàn Vệ binh 22 với Lữ đoàn Bộ binh Ấn Độ 11, và thiếu hụt tiếp tế lương thực. Do đó, ông lên kế hoạch tung Sư đoàn Khinh chiến 5 (vốn đã đến sát Sidi Azeiz giữa đêm ngày 15) thọc xuống Sidi Omar trên hướng nam, rồi rẽ sang Sidi Suleiman bên mạn đông, sau đó quẹo lên phía đông bắc đặng bọc hậu Lữ đoàn Bộ Binh 11 ở đèo Halfaya vào ngày 16. Đồng thời, ông phát lệnh cho Sư đoàn Thiết giáp 15 phản kích vào thành Capuzzo hòng ngăn chặn Lữ đoàn Thiết giáp 4 (Anh) chi viện xe tăng Matilda cho Lữ đoàn Thiết giáp 7.[57] Biết quân Anh định tiếp tục tấn công sau khi bình minh lên, Rommel yêu cầu Neumann-Silkow khởi binh ngay từ tờ mờ sáng.[58]

Ngày 16 tháng 6

Sang ngày 16 tháng 6, Cánh quân Ven biển của Anh dùng Lữ đoàn Bộ binh Ấn Độ 11 đánh tiếp vào đèo Halfaya. Dù thiếu hụt quân số, lương thảo và bị vây kín không còn đường thoát, quân phòng thủ Halfaya vẫn đẩy lùi mọi đợt tấn công của đối phương. Beresford-Peirse hạ lệnh cho Thiếu tướng Franz Messervy - Sư trưởng Sư đoàn Ấn Độ 4 - tăng viện một bộ phận Lữ Thiết giáp 4 cho hướng Halfaya, nhưng Messervy bỏ ngoài tai. Ông quyết định chỉ tiếp viện xe tăng Matilda cho cánh quân ven biển khi nào cánh này đục được một lỗ thủng trong phòng tuyến địch.[59]

Lúc 4:00 sáng, 80 xe tăng thuộc Sư đoàn Thiết giáp 15 (Đức) triển khai phản kích vào Capuzzo. Tướng Neumann-Silkow chia quân làm 2 cánh vu hồi bọc đánh quân Anh. Phía Đức nhanh chóng gặp thất lợi, do người Anh đã đem vài khẩu pháo dã chiến 25 pao đến gia cố Capuzzo và xây dựng trận địa phòng thủ rắn chắc từ đêm trước. Được sự yểm trợ đắc lực của hỏa lực pháo binh, Lữ đoàn Thiết giáp 4 (Anh) đã đánh bại Sư đoàn Thiết giáp 15 và bắn cháy, bắn hỏng hơn 2/3 số xe tăng địch sau 6 giờ giao chiến[39][58]. Dù không thành công, đòn phản kích của Sư Thiết giáp 15 đã buộc Wavell phải chia quân từ cánh ven biển sang tăng cường cho hướng Capuzzo, đồng thời ngăn cản Lữ đoàn Thiết giáp 4 chi viện cho Lữ đoàn Thiết giáp 7 theo kế hoạch. Điều đó có nghĩa là Lữ Thiết giáp 4 sẽ nằm lì ở Capuzzo trong lúc trận chiến quyết định của ngày 16 diễn ra trên cánh tây của họ.[39]

Cũng vào rạng sáng, quân Đức thuộc Sư đoàn Khinh chiến 5 của Ravenstein bắt đầu nam tiến qua rìa tây dãy Hafid. Lữ đoàn Thiết giáp 7 (Anh) rút dần sang hướng đông, đến Sidi Omar thì hội quân với Đoàn Trợ chiến 7. Vừa rút lui, quân Anh vừa dùng xe tăng thực hiện nhiều đợt tập kích vào các đoàn xe vận tải Đức, gây cho địch một số thiệt hại nhất định. Nhưng các cuộc truy kích sau đó của thiết giáp Anh đều đưa họ đến thảm bại: hễ quân Anh đến gần đội hình xe tăng Đức, các chiến xa Panzer IV khai hỏa pháo 75 mm (2,95 in) (có tầm bắn hiệu quả khoảng 2750 m[60]) từ xa tầm bắn 460m của pháo tăng Anh.[60] Bằng cách này, xe tăng Đức không gây hư hại đáng kể cho xe tăng địch, nhưng loại được các khẩu pháo yểm trợ chúng ra khỏi vòng chiến. Khi địch không còn pháo binh hộ tống, đoàn xe Panzer IV và III (có gắn pháo 50 mm (1,97 in)) mới áp sát và bắn cháy xe tăng Anh từ bên ngoài tầm bắn của chúng.[60] Cũng có lúc, xe tăng Đức rút nhanh về phía sau trận địa mai phục của pháo chống tăng, đặng dụ xe tăng Anh truy đuổi vào "cạm bẫy chết chóc" này.[39][59] Tình hình còn tồi tệ hơn cho Lữ Thiết giáp 7 khi một lượng lớn xe tăng của họ bị trục trặc và hỏng hóc.[59] Đến đêm, cả hai trung đoàn thuộc Lữ Thiết giáp 7 đã chạy dài về tuyến kẽm gai trên biên giới Ai Cập-Libya. Đoàn Trợ chiến 7 còn chạy ra xa hơn nữa. Lúc 19:00, Lữ Thiết giáp 7 lại bị liểng xiểng trước một đòn đánh mạnh bạo của Sư Khinh chiến 5, và cuộc giao tranh này chỉ kết thúc khi trời tối hẳn.[61]

Kết thúc trận đánh ngày 16 tháng 6, quá nửa số xe tăng của Lữ đoàn Thiết giáp số 7 (Anh) đã bị bắn cháy hoặc bắn hỏng.[62] Lữ đoàn Thiết giáp số 4 ở Capuzzo cũng bị hao hụt nặng, chỉ còn lại 17 chiếc Matilda.[63]

Ngày 17 tháng 6

Sau khi quán sát một số trận đấu giữa Sư Khinh chiến 5 với Lữ Thiết giáp 7, Rommel nhận định thời cơ đã đến để bao vây, chia cắt và tiêu diệt chủ lực quân địch. 16h00 ngày 16 tháng 6, ông phát lệnh cho Neumann-Silkow chỉ dùng một lực lượng mỏng giam chân địch ở Capuzzo và đưa gấp chủ lực Sư Thiết giáp 15 đến yểm hộ sườn phải Sư Khinh chiến 5, trong lúc Ravenstein đang tiến quân tới Sidi Suleiman trên mạn đông.[61][64] Vào 4h30 sáng hôm sau, 2 sư đoàn thiết giáp Đức bắt đầu xuất quân.[65] Đến 6h00, Sư đoàn Khinh chiến 5 giáp mặt Lữ đoàn Thiết giáp 7 và từng bước đánh lùi đối phương. 2 giờ sau đó, quân Đức chiếm được Sidi Suleiman.[66] Được sự yểm trợ chặt chẽ của pháo binh và pháo chống tăng, Sư đoàn Khinh chiến 5 từ hướng tây-nam cùng Sư đoàn Thiết giáp 15 từ hướng tây-bắc đã khoét sâu vào trận tuyến địch và áp sát đèo Halfaya. Messervy phải ra lệnh cho Sư đoàn Ấn Độ 4 men theo con đường ven biển mà rút chạy. Để đảm bảo an toàn cho bộ binh triệt thoái, Messervy yêu cầu các đội hình xe tăng của 2 Lữ Thiết giáp 4, 7 và Đoàn Trợ chiến 7 hình thành một lá chắn bảo vệ đường rút của Lữ đoàn Bộ binh Ấn Độ 11 và Lữ đoàn Vệ binh 22. Đơn vị đánh chặn vô tuyến của Đức đã bắt được một thông điệp radio do Thiếu tướng Michael Creagh - Tư lệnh Lữ đoàn Thiết giáp 7 - gửi đến Tư lệnh Quân đoàn XIII, trong đó Creagh thỉnh cầu Beresford-Pierse phê chuẩn đề xuất của Messervy. Ý nghĩa của thông điệp ấy được Rommel đánh giá như sau:[39][67]

Thừa lệnh cấp trên, 2 sư đoàn thiết giáp Đức tiếp tục đánh rát vào trận địa quân Anh. Được sự yểm hộ đắc lực từ các chiến đấu cơ và oanh tạc cơ hạng trung của Không lực Sa mạc, quân thiết giáp Anh chống trả anh dũng suốt 6 tiếng đồng hồ, nhưng không thể nào lật ngược thế trận. Đến giữa ngày, Sư đoàn Thiết giáp 7 chỉ còn dưới 40 xe tăng, và Wavell - người đã bay đến sở chỉ huy của Beresford-Pierse trong buổi chiều hôm trước - quyết định hủy bỏ Chiến dịch Battleaxe. Ông ta phát lệnh cho toàn bộ quân lực tháo chạy qua biên giới Ai Cập. Trận đấu tăng phía nam đèo Halfaya tiếp diễn đến cuối chiều thì chấm dứt.[39][68] Quân Đức chỉ tổn thất 25 xe tăng mà bắn cháy, bắn hỏng được trên dưới 100 xe tăng Anh.[69] Tuy chiến thắng nhưng Rommel khá thất vọng vì quân Anh đã thoát khỏi vòng vây của ông. Các sư đoàn Thiết giáp 15 và Khinh chiến 5 đã không đến kịp đèo Halfaya để khóa đường rút của địch như ông ta mong đợi.[39][68]